Hıyar veya salatalık (Cucumis sativus), kabakgiller (Cucurbitaceae) familyasından bir bitki türü ve meyvesine verilen ad. Anayurdunun Kuzey Hindistan olduğu sanılan bitkinin tarımı çok eski dönemlerden beri yaygın olarak yapılmaktadır.
Etimoloji
İtalyanca salata kelimesi “tuzlanmış sebze, turşu” anlamına gelmekte olup, Türkçeye de bu dilden girmiştir. İtalyanca sözcük Geç Latince aynı anlama gelen herba salata deyiminden türetilmiştir. Bu sözcük Latince “tuzlamak” anlamına gelen salare fiilinden +()t° ekiyle türetilmiştir. Salata kelimesi turşu anlamını kaybederek modern anlamına evrilmiş, ancak “turşuluk hıyar” manasında ki salatalık formu Türkçede orijinal anlamını korumuştur. Fransızca salade ile İngilizce salad kelimeleri de nihai olarak İtalyancadan ödünçlemedir.[1]
Türkçede yer alan hıyar kelimesi Farsça aynı anlama gelen خيار (χiyār) sözcüğünden alıntıdır. Farsça sözcük Arapça “seçme, tercih” manasındaki χiyār kelimesinden alıntı olabilir; ancak bu bağlantının kesin olmadığı belirtilmiştir. Bir Türk dilinde kelimenin ilk kaydı Codex Cumanicus’da χear şekliyle yer almaktadır. Eski Anadolu Türkçesi’nde ki ilk kayıt Süheyl ü Nevbahâr adlı Farsça mesnevinin Türkçe çevirisinde görülür.[2]
Morfolojik özellikleri
Hıyarın, sarılgan özellikteki ince yapılı ve boğumlu gövdesi, beş köşeli ya da 3-5 loplu tüylü yaprakları ve yaprakların koltuğundan çıkan tek eşeyli sarı çiçekleri vardır. Kimi zaman dikenli, parlak yeşil renkli bir kabukla örtülü ince uzun ve silindirimsi meyvelerinin içinde çok sayıda tohum bulunur.
Bu bitki her türlü iklimde yetişir fakat tundrada yetişemez. Bol su seven bu bitki kurak yerlerde yetişmez. İç anadoluda tarımı yaygındır. Gübre kullanımı ile verim artırılır. Zirai ilaç kullanılması doğa ve bitki için zararlıdır ve tavsiye edilmez.
Kullanımı
Besin değeri düşük bir meyve olan hıyar genelde kahvaltıda, salatalarda ve turşularda kullanılır. Bazik özellikteki özsuyu çeşitli kozmetik ürünlerinin bileşimine girer.
Besin değerleri
100 g taze hıyarın içerdiği besin değerleri şunlardır: 15 kalori; 0,9 g protein; 3,4 g karbonhidrat; 0 kolesterol; 0,1 g yağ; 0,5 g lif; 27 mg fosfor; 25 mg kalsiyum; 1,1 mg demir; 6 mg sodyum; 160 mg potasyum; 11 mg magnezyum; 250 IU A vitamini; 0,03 mg B1 vitamini; 0,04 mg B2 vitamini; 0,2 mg B3 vitamini; 0,042 mg B6 vitamini; 67 µg folik asit ve 11 mg C vitamini.
Üretimi
2019 yılında dünya salatalık ve kornişon üretimi 88 milyon ton idi ve toplamın %80’i ile Çin üretimde liderdi.